Oorgetuige #61: Stalingrad. ‘Alles ter nagedachtenis aan jou…’, onze serie over Russische muziek van de 20ste eeuw, arriveert in 1942 met operatie Uranus in de Slag om Stalingrad, die met de aansluitende Slag bij Koersk in militair opzicht de grote ommekeer van de Tweede Wereldoorlog betekent: generaal Zjoekovs Rode Leger vernietigt hier het Duitse Zesde leger van generaals Von Manstein en Paulus.
Volgograd (Stalingrad), ‘Het moederland roept!’
Nikolaj Rakov werd in 1908 geboren in Kaloega, een stad ten zuidwesten van Moskou. Hij studeerde aan de Rubinstein Muziekschool viool en werd daarna aan het conservatorium student van Reinhold Glière en Sergej Vasilenko. Na het eindexamen was hij een jaar lang Glière’s assistent voordat hij in 1935 docent werd, vanaf 1943 in orkestratie. Tot zijn studenten behoorden Edison Denisov, Boris Tsjajkovski, Andrej Esjpai en Alfred Schnittke. Cellist Daniel Sjafrán en Nina Moesinján spelen zijn Romance uit 1942.
Murw gebeukt door het stalinisme en de terreur was Michail Gnesin een klinkend voorbeeld van de avantgardistische componisten uit de jaren twintig die in hun nadagen nog tot weinig productiviteit in staat waren. Voor zover zij nog componeerden, was dat vaak programmatisch en dienstbaar aan de partij. Dat geldt zeker voor twee van Gnesins laatste composities, uit 1943: de cantate ‘Het Rode Leger’ en zijn Pianotrio ‘Ter nagedachtenis aan onze omgekomen kinderen’. 
Nikolaj Mjaskovski noemde de Zevende Pianosonate van zijn vriend Sergej Prokofjev, zijn tweede oorlogssonate, ‘majestueus wild’. Aan de overzijde van de oceaan had Glenn Gould andere kwalificaties voor de afsluitende ‘precipitáto’-toccata. Voor Gould was het zo’n typische “onze-linies-bezwijken-net-als-er-weer-een-nieuwe-batterij-onoverwinnelijke-tanks-arriveert,-ook-al-zijn-het-dan-lease-Shermans-die-vorige-week-werden-uitgeladen in-Moermansk”-toccata. Denkt u na over uw eigen kwalificaties terwijl u luistert naar de jonge Oekraïense pianiste Valentina Lisítsa (foto links).
Meer strijdlust dus nu, met de oorlogsliederen ‘Dood aan de vijand!’ en ‘Wij zullen strijden tot de eindzege!’ op de muziek van Aleksandr Tsfasman en Semjon Tsjernétski.
We blijven in strijdlustige sferen met werk van Sjostakovitsj voor het muziek- en dansgezelschap van de NKVD. Het derde deel van zijn toneelmuziek bij ‘Russische Rivier’, opus 66, is gewijd aan de ‘Slag om Stalingrad’. U hoort het Petersburgs Staatsacademisch Symfonieorkest met dirigent Aleksandr Titov en leden van het Kamerkoor van de Smolny-kathedraal. Daarna spelen zij de “Treur- en triomfprelude ter nagedachtenis aan de helden van de slag om Stalingrad”, die Sjostakovitsj nog in 1967 zou componeren.
Vladimir Ashkenazy beschreef het oeuvre van Sjostakovitsj in de VPRO-serie ‘Van de schoonheid en de troost’ als “een geschiedenisboek, zonder tekst, zonder feiten”. Het werk dat in Rusland bekend staat als de ‘Stalingrad’-symfonie is de Achtste Symfonie uit 1943, die hij nog tijdens het instuderen door het Leningrad Filharmonisch opdroeg aan zijn dirigent, Jevgeni Mravinski (links op de foto met de componist, na de première). 
Svjatoslav Richter vertelt dat “Sjostakovitsj, een geniale componist, een diep spoor in ons aller leven heeft achtergelaten. Hij heeft ons veel geluk en blijdschap geschonken, hoewel de kracht van zijn tragiek soms verpletterend was. Voor mij is de Achtste het belangrijkste werk uit zijn hele leven”. De componist schreef zelf in 1956: “Ik betreur het ten zeerste dat bij ons de Achtste Symfonie, waarin ik zoveel van mijn hart en verstand heb gestoken, niet uitgevoerd wordt. In dit werk trachtte ik de belevenissen van een volk uit te drukken en de verschrikkelijke tragedie van de oorlog weer te geven.” Bij de première in Novosibirsk op 5 februari 1944 door het Leningrad Filharmonisch gaf boezemvriend en artistiek leider Ivan Sollertinski vooraf het soort bevlogen inleiding waarom hij zo bekend stond. Sollertinski zou nog geen week later, op 11 februari, overlijden, wat de componist weer tot een ander werk zou inspireren. Maar luistert u vandaag tot besluit naar het Leningrad Filharmonisch Orkest onder leiding van Jevgeni Mravinski.
1. Nikolaj Petrovitsj Rakov (Kaloega, 14.3.1908 – Moskou, 3.11.1990).
Romance/Poëem voor cello en piano (1942), opname 1946.
Daniel Sjafran, cello, Nina Moesinjan, piano.
Brilliant Classics 93096/5.
2. Michaíl Fabiánovitsj Gnesin (1883-1957).
Trio voor cello, viool en piano opus 63, ‘Ter nagedachtenis aan onze omgekomen kinderen’ (1943).
Ensemble Moskou Solisten.
Arte Nova Classics 74321 48722 2.
3. Sergej Sergejevitsj Prokofjev (1891-1953)
Pianosonsate nr. 7 in Bes opus 83 (1942): 1) Allegro inquieto; Andantino, 2) Andante caloroso, 3) Precipitato.
Valentina Lisítsa, piano (Kiev, 11.12.1969).
Audiofon CD 72056.
4. Aleksandr Tsfasman (Aleksandrovsk 11.12.1906 – Moskou 20.2.1971).
‘Dood aan de vijand!’ (Смерть Врагам!), tekst V. Vinnikov, solist V. Zacharov.
5. Semjon Tsjernetski (Odessa 24.10.1881 – Moskou 13.4.1950).
‘Wij zullen strijden tot de eindzege!’ (Будем Драться До Победы!), tekst: V. Lebedev-Koematsj, solist: P. Kiritsjek.
Bomba Piter CDMAN 384-09.
Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj (1906-1975).
6. Toneelmuziek bij “Russische Rivier”, opus 66 (1944).
7. Treur- en triomfprelude ter nagedachtenis aan de helden van de slag om Stalingrad, opus 130 (1967).
Petersburgs Staatsacademisch Symfonieorkest en leden Kamerkoor Smolny-kathedraal olv. Aleksandr Titov.
Northern Flowers/PMA 9976.
8. Symfonie nr. 8 in c, opus 65 (1943): 1) Adagio – Allegro non troppo – Allegro – Adagio; 2) Allegretto, 3) Allegro non troppo; 4) Largo;
5) Allegretto – Allegro – Adagio – Allegretto – Andante.
Leningrad Filharmonisch Orkest olv. Jevgeni Mravinski, live-opname 25.2.1961.
MEL CD 10 00773.
Met dank aan Valentin Zhuk.
