Thema

In Brussel vond in 1951 het eerste Concours Reine Elisabeth na de oorlog plaats. Het zou de eerste en tot dusver enige keer zijn dat Nederlandse violisten op dit wereldvermaarde concours een prijs wonnen. Kees Kooper won de 12de prijs en Theo Olof werd tussen het Oost-Europese geweld zelfs vierdeprijswinnaar. Tegen het advies van zijn docent Oskar Back in, die ook jurylid was en overigens Hongaarse Habsburger van geboorte, speelde Olof als vrije keuze het nieuwe, nog onbekende Tweede Vioolconcert van Béla Bartók. Van een latere uitvoering van hem in datzelfde jaar met het Residentie Orkest onder leiding van Antal Dorati in het Kurhaus is een radio-opname gemaakt door de KRO, die we u laten horen.
In de Sovjet-Unie had een uniebrede competitie al uitgemaakt wie de sovjetvertegenwoordigers moesten worden. Dat waren Michail Vajman uit Leningrad en Leonid Kogan, de leerling en rechterhand van pedagoog Avram Jampolski uit Moskou. Probleem was alleen dat beiden jood waren terwijl de Sovjet-Unie een nieuwe golf antisemitisme doormaakte, aangejaagd door het Kremlin. Kogans leerling Valentin Zhuk herinnert zich dat Kogan hem vertelde dat toen het moment van vertrekken was gekomen, hij bericht kreeg dat hij niet kon gaan. De dag erna weer wel, weer een dag later weer niet. Uiteindelijk werd het dilemma voorgelegd aan Stalin zelf, die slechts in een ding geïnteresseerd was: de hoofdprijs. Kogan en Vajman vertrokken naar Brussel, en bemachtigden inderdaad overtuigend de eerste en tweede prijs.
Michail Vajman werd in december 1926 geboren in het Oekraïense Novi Boeg en volgde als zevenjarige zijn eerste vioollessen in Odessa bij Pjotr Stoljarski. Geëevacueerd naar Tasjkent kwam hij terecht bij Joeli Ejdlin van het Leningrads conservatorium, met wie hij in 1944 naar Leningrad meeging. Hier was hij tot zijn plotselinge dood in 1977 actief als musicus en docent. Zijn samenwerking met eigentijdse componisten mag blijken uit zijn uitvoering van het Concerto-Poeem van Orest Jevláchov, dat hij speelt met het Leningrads Academisch Filharmonieorkest onder leiding van Arvil Jansons.

Avram Iljitsj Jampolski (foto rechts) kwam zelden buiten de deur. De enige twee reizen die Valentin Zhuk zich van zijn docent kan herinneren, waren naar Brussel in 1937 als jurylid van het Ysaye-concours, waar David Oistrach overtuigend de eerste prijs won, en de evacuatie naar Penza in 1941. Ook op het conservatorium liet hij zich slechts zien als zijn aanwezigheid bij examens vereist was. De studeerkamer thuis was echter altijd een levendig geheel, vol assistenten, begeleiders, studenten met ouders en bezoekende collega’s. Klokke twaalf uur verscheen zijn vrouw ten teken dat de lessen gingen beginnen en ook zijn inwonende assistent Leonid Kogan struinde dan naar binnen, onafscheidelijk van zijn viool. Een blik van Kogan kon de dag van een student beslissend bepalen. Jampolski zat als de welwillendheid zelve in zijn leunstoel, maar wist op subtiele wijze toch zodanig druk uit te oefenen dat studenten het huilen vaak nader stond dan het lachen. Was het niet goed, dan zei Jampolski eenvoudig “Nee” en de student mocht zelf uitvinden wat eraan scheelde. Zei hij eens “Ja!”, dan kon de dag natuurlijk niet meer stuk. Techniek liet hij over aan zijn assistenten Joeri Jankelevitsj en Leonid Kogan, die zich hierdoor ook tot bekwame pedagogen ontwikkelden. Omdat hij elke student in zijn waarde liet, konden zijn studenten zich tot zeer uiteenlopende musici ontwikkelen, zoals u in het vervolg ook kunt horen.

Vladimir Grigorjev kan zich herinneren dat toen hij Sjostakovitsj sprak voor zijn documentaire over Kogan (foto links), de componist hem toevertrouwde dat hij nog warme herinneringen had aan diens uitvoering van zijn eerste vioolconcert, dat hij had opgedragen aan David Oistrach. “Kogan speelde het nog verrassender dan Oistrach, veel dramatischer,” vertelde Sjostakovitsj. “Kogan wist hele nieuwe invalshoeken in het werk te vinden. Als ik de kracht en tijd heb, wil ik nog een Derde Vioolconcert schrijven. En dan denk ik aan hem als solist.” In Oorgetuige 74 hoorde u dit eerste vioolconcert al met David Oistrach. Luistert u vandaag naar een uitvoering met de onbetwiste eersteprijswinnaar van Brussel 1951 Leonid Kogan, en het Moskous Filharmonisch Orkest onder leiding van Kirill Kondrasjin, in een opname uit 1959.
De winnares van de vijfde prijs in Brussel, Olga Kavérzneva (links op de foto), en de zevendeprijswinnaar, Aleksej Goróchov (rechts van haar, met rechts van hem Kogan en Vajman), behoren eveneens tot de pupillen van Jampolski. En ook in de hieropvolgende internationale wedstrijden waren hoofdprijzen weggelegd voor leerlingen van Jampolski. Op het internationale festival in Praag moest Leonid Kogan in 1947 al de eerste plaats delen met studiegenoten Joelian Sitkovetski en Igor Bezrodny. Over Sitkovetski zei Jampolski dat waar andere violisten niet genoeg hadden aan een hele dag, dit talent niet meer dan een uurtje nodig had. Sitkovetski trouwde in 1950 met Bella Davidovich, in 1949 gedeelde eersteprijswinnares op het Chopin-concours in Warschau. Hun in 1954 geboren zoon Dmitri zou als violist en dirigent niet minder faam vergaren. Bezrodny liet in 1950 als eersteprijswinnaar in Leipzig al Vajman en Goróchov achter zich en Sitkovetski won in 1955 de gouden medaille voor de tweede prijs in Brussel en kwam daarna ook naar Amsterdam. Juryleden Yehudi Menuhin en David Oistrach vonden dat Sitkovetski de eerste prijs had verdiend. Vajmans leerling Filip Hirschhorn won in 1967 de eerste prijs in Brussel, Gidon Kremer werd toen derde. Hirschhorn kennen we in Nederland natuurlijk ook als leraar van Liza Ferschtman en Janine Jansen. Vandaag besluiten we Oorgetuige met Joelian Sitkovetski, die in 1958 op 32-jarige leeftijd overleed aan longkanker. Hij speelt het vioolconcert van Sergej Ljapoenóv met het USSR Staatsomroepsymfonieorkest onder leiding van Sergej Gortsjakov.
1. Pjotr Iljitsj Tsjajkovski (7.5.1840 – 6.11.1893).Méditation uit Souvenir d’un lieu cher, opus 42-1 (1878). Leonid Kogan (Jekaterinoslav, Oekraïne, 14.11.1924 – Mytisjtsji (Moskou), 17.12.1982), viool, USSR Staatssymfonieorkest olv. Kirill Kondrasjin.Brilliant Classics 93030/4.
2. Béla Bartók (25.3.1881 – 26.9.1945).Vioolconcert nr. 2 BB 117 (1937-1938), opgedragen aan Zoltán Székely: 1) Allegro non troppo, 2) Andante tranquillo, 3) Allegro molto. Theo Olof, viool (Bonn 5.5.1924 – Amstelveen 9.10.2012), Residentie Orkest olv. Antal Dorati.KRO-opname Kurhaus Scheveningen 1951.Remastering: Okke Dijkhuizen, DOCU Muziekproductie.
3. Orest Aleksandrovitsj Jevlachov (1912 – 1973).Concerto-poeem voor viool en orkest, opus 39. Michail Izrailevitsj Vajman (3.12.1926 – 28.11.1977), viool, Leningrads Academisch Filharmonieorkest olv. Arvil Jansons.MEL CD 10 00952.
4. Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj (1906-1975).Vioolconcert nr. 1 in a, opus 77 (1948): 1) Nocturne, 2) Scherzo, 3) Passacaglia – Cadenza, 4) Burlesca (opname 24.4.1959).Leonid Borisovitsj Kogan (14.11.1924 – 17.12.1982), Moskous Filharmonisch Orkest olv. Kirill Kondrasjin.Brilliant Classics 93030/2.
5. Sergej Michajlovitsj Ljapoenov (1859-1924).Vioolconcert in d, opus 61 (1915; herzien 1921): 1) Allegro appassionato, 2) Adagio, 3) Tempo I (opname 1948).Joelian Grigorjevitsj Sitkovetski (Kiev 7.11.1925 – Moskou 23.2.1958), USSR Staatsomroepsymfonieorkest olv. Sergej Gortsjakov.SYD Records 003.
Met dank aan Valentin Zhuk.