Radio Rondje Evenaar

‘Agaat ‘ een roman van de Zuid-Afrikaanse schrijfster Marlene van Niekerk. Een boek van alweer een paar jaar geleden, maar recent heruitgegeven tgv. het 100-jarig bestaan van Uitgeverij Querido.

Over Milla een oudere blanke vrouw met ALS en haar zwarte verzorgster Agaat. Het verhaal speelt op een grote boerderij in Zuid-Afrika, genoemd Grootmoedersdrift, naar een roemruchte overgrootmoeder. Groot, met veel land dus, gemengd bedrijf,  met vee en landbouw en ook met mn zwart personeel dat op het terrein woont. Het is het Zuid-Afrika van de Apartheid.

In de jaren ’50 neemt Milla, met haar man Jak, de boerderij van haar ouders over: hij moet het boerenvak nog leren. Haar ouders twijfelen sterk aan zijn capaciteiten als boer. Het huwelijk en de samenwerking beginnen veelbelovend maar al snel beginnen de problemen. Zowel privé als waar het de boerderij aangaat.

Verschillen van mening met Jak, haar man, maar met moeder nog heviger.

Na een paar jaar neemt ze, Agaat , een zwart meisje in huis Ze is dan pas 5 jaar. Na een paar jaar raakt Milla zwanger. Agaat, inmiddels zo’n 15 jaar,  helpt als enige aanwezige zoon Jakkie ter wereld en nog wel in een auto. Een uitzonderlijke prestatie. Daarmee ontstaat ook een hechte band tussen de twee vrouwen.

Als Milla ernstig ziek wordt, ze krijgt ALS, wordt ze door Agaat verzorgd: langzaam maar zeker vallen de lichaamsfuncties uit, totdat ze alleen nog kan zien, horen en knipperen met haar ogen om iets uit drukken, omdat praten ook niet meer kan.

Het voelt alsof ze zit opgesloten in haar lichaam.

Een heel groot deel van het boek bestaat uit haar waarnemingen, die ze niet meer kan opschrijven, maar denkt. Ze hoort de geluiden van de boerderij, waar Agaat mee bezig  is, de regen en wind tegen het raam. En haar gedachten gaan veel naar vroeger. Agaat leest (Milla’s) dagboeken aan haar voor.

Maar essentieel is haar gevoel van buitengeslotenheid en vernedering vanwege haar zoon, die een betere relatie met zijn vader en met Agaat heeft dan met haar. En ze ziet hem heel weinig. Wat enigszins troost is dat hij, net als zijzelf uiteindelijk voor werk in de muziek heeft gekozen en afstudeert als musicoloog.

Muziek die ter sprake komt in het boek:

Brahms en zijn eeuwig onbeantwoorde liefde voor Clara Schumann in zijn lied: Der Tod, das ist die Kühle Nacht.

Blow the wind southerly, southerly, southerly door Kathleen Ferrier.

De Middagheks van Antonin Dvorak. Agaat, die door Milla steevast heks wordt genoemd

Cellosonate van Rachmaninov om haar man Jak terug te veroveren.

Franz Schubert: Strijkkwintet in C, wanneer Milla de muziek in haar leven zo mist.

Milla  takelt steeds verder af en wordt tot het einde toe liefdevol maar ook met enig cynisme verzorgd door Agaat.

Over hoe ze zich voelt, lezen we: mijn leven leg ik in haar handen, zolang ze mij kan dragen, geen ziekenhuis, geen pompen, slangen en snoeren. Agaat moet mij behandelen, ik ben haar zieke merinosschaap, haar uitgeputte grond, haar braakliggend land. Zij moet mijn kuil graven en de muur mooi wit laten kalken, de zin van alles op mijn grafsteen laten graveren, in haar mond leg ik mijn laatste woord en in haar oog de laatste vloek of zegen over mijn vergane lijf.’

Het ziekteproces wordt tot het bittere einde beleefd, gevierd zou je bijna zeggen.

Gaande het boek wordt duidelijk hoe Agaat op de boerderij, ‘de plaas’, terecht is gekomen. Als klein meisje van ongeveer 5 jaar, zoals we weten. Milla voedde haar op als huisbediende, maar tegelijkertijd als dochter.

Waarom dit boek lezen: tot in detail lezen we over hoe een doodziek iemand -met vreugde, bitterheid en weemoed- de wereld waarneemt en terugkijkt op vooral machteloosheid, schoonheid en ook vernedering.

Zo zou de dood zijn, overpeinsde ze, wegdrijven in lauwwarm water tussen de biezen.

Radio Rondje Evenaar, de maandelijkse duik in de boekenplanken van Literaire Reisboekhandel Evenaar, Singel 348 in Amsterdam.

Kom langs en maak uw keus

Techniek: Bart van der Horst

Samenstelling en presentatie: Agnes van der Veld.

Muziek:

Franz Schubert. Strijkkwintet in C, D 956.