Door Thijs Bonger
Wat heeft de zon te maken met de strijkkwartetten van Haydn? Meer dan je denkt. Omdat Haydn zo ontzagwekkend veel muziek heeft geschreven en je opusnummers nu eenmaal niet zo makkelijk onthoudt, wordt elke bijnaam zo’n beetje besprongen. Zo werden de zes kwartetten opus 20 uit 1772 al gauw de ‘Sonnenquartette’ genoemd.
Met dank aan Hummel
Geen inhoudelijke reden: de kwartetten kregen hun bijnaam omdat uitgever Hummel in Amsterdam een opgaande zon had afgebeeld op de titelpagina. Deze man heeft waarschijnlijk nooit beseft hoe toepasselijk die opgaande zon was, want het waren nou net deze kwartetten, die een totaal nieuw tijdperk inluidden voor het genre. Wij rekenen opus 20 tot zijn vroege kwartetten, maar Haydn was toen hij ze schreef al veertig en had al ongeveer vijftig symfonieën geschreven. Dus zijn ontwikkeling in die twee genres liep niet parallel. Onder Haydns handen is het strijkkwartet met opus 20 echt volwassen geworden. Het heeft nu altijd vier onderling verwante delen en de vier instrumenten worden vrijwel gelijkwaardig behandeld. En eeuwenlang heeft Haydns model als lichtend voorbeeld gediend voor latere generaties componisten.
Ontvangst
Hoe keken Haydns tijdgenoten tegen deze revolutionaire kwartetten aan? Wisselend. De nieuwe gelijkwaardigheid van de vier instrumenten gaven Goethe aanleiding voor zijn beroemd geworden betiteling van het strijkkwartet als ‘een stimulerend gesprek tussen vier intelligente mensen’. Maar een brief uit het jaar waarin Haydn zijn ‘Sonnenquartette’ schreef was minder positief. De schrijver veroordeelt daarin Haydns out-of-the-box denken: ’De toehoorders hadden bewondering voor Haydns geniale ideeën en zijn fantasie, maar zijn mengsel van het komische en het serieuze vonden ze verschrikkelijk, vooral omdat het komische de boventoon voerde.‘ En waarom houdt Haydn zich maar zo zelden aan de muzikale regels? Kent hij ze soms niet?’
In deel één van opus 20 nr. 1 merken we meteen al dat de gelijkwaardigheid van de vier instrumenten voor Haydn een issue was geworden. Getuige een cellosolo die zo hoog is dat hij in de vioolsleutel genoteerd staat. Boven het langzame deel staat een typische Sturm und Drang term: ‘Affetuoso’. Liefdevol. Mensen die dit deel ervaren als het hoogtepunt van dit kwartet bevinden zich in goed gezelschap. Namelijk van Haydns goede vriend Mozart, vierentwintig jaar jonger dan hij. We weten dat Haydn met hem kwartet heeft gespeeld en dat dit kwartet waarschijnlijk op de lessenaar stond. Mozart schreef eens: ‘Pas van Haydn heb ik echt geleerd hoe je strijkkwartetten moet schrijven’. De gelijkenis tussen Haydns langzame deel uit opus 20 nr. 1 en dat van Mozarts kwartet in Es KV 428 van elf jaar later is treffend. In Haydns langzame deel horen we een schijnbaar eindeloos voortdurend lied voor vier stemmen. Zonder duidelijke melodieën en met weinig dynamische verschillen. De geleidelijke, bijna onmerkbare harmonische verschuivingen maken dit introverte deel ongrijpbaar en licht hypnotiserend. Minimal music avant la lettre. Hoor je dit langzame deel, dan kan je je goed voorstellen dat de Haydnleerling Beethoven ter voorbereiding op zijn eigen strijkkwartetdebuut dit kwartet opus 20 nr. 1 noot voor noot overschreef om een kijkje te nemen in Haydns keuken.
Ook Mendelssohn was een groot liefhebber van Haydns strijkkwartetten opus 20, net als Brahms. De laatste was een verwoed verzamelaar van eerste drukken en manuscripten. En het lukt hem de hand te leggen op het sierlijk geschreven manuscript van deze kwartetten. Daarvoor had hij diep in de buidel moeten tasten. In de volgende nieuwsbrief meer over Haydns trendsettende kwartetten opus 20.
Op zoek naar een mooie opname? Er is veel keus. Het Doric String Quartet, het Chiaroscuro Quartet op historische instrumenten, het Hagen Quartett en, last but not least, ons vaderlandse Dudok Kwartet.
