Mariama

De xylofoon is een populair muziekinstrument in een aantal Afrikaanse landen, zoals in Mali, Senegal, Gambia, Guinée, Sierra Leone, Ivoorkust, Burkina Faso, Ghana, Nigeria, Chad, Kameroen, Congo en Mozambique. Al liggen deze landen verspreid over heel Afrika, de constructie is overal nagenoeg dezelfde. Het instrument bestaat uit een aantal houten latjes, waaronder fleskalebassen bevestigd zijn, die voor de resonantie zorgen. Meestal wordt de West-Afrikaanse xylofoon aangeduid met “balafon”. De naam voor dit instrument in de talen Mandinka, Malinke en Bambara, gesproken in Guinée, Mali, Sénégal en Gambia, is eigenlijk “bala”, terwijl het woord “fon” in Mandinka “spelen” betekent. Dus “balafon” moet eigenlijk vertaald worden met “xylofoon spelen”.

In Senegal luidt een regel in het volkslied “frappez les balafons” (= “sla op de balafons”).

Balafons werden natuurlijk oorspronkelijk in traditionele muziek gebruikt. Solo, of in combinatie met een kora, een ngoni of een trommel. En ook om zang te begeleiden. Ook nu nog is dat eigenlijk de voornaamste functie. In 1971 is door het label Musicaphon een serie van 6 LP’s uitgegeven met 6 verschillende genres Malinese muziek, onder de naam “Première Anthologie De La Musique Malienne”. Op deel 4 uit deze serie staat muziek van “L’Ensemble Instrumental du Mali” met als instrumenten balafons, kora’s, ngoni’s en talking drums. Verder zingt er een koor van vrouwen en diverse vrouwelijke solisten. Hier is dat Nantenedie Kamissoko.

Bij de Lobi, de Dagarti, de Wala, de Sénoufo, de Bobo en de Bwa worden gaatjes in de kalebas bedekt met een membraantje gemaakt van spinnenweb (tegenwoordig vaak gemaakt van sigarettenpapier). Dat zorgt voor een zeer nasaal geluid. Deze soort balafoon heet ook wel gyil. De Dagarti wonen in het noordwesten van Ghana en Burkina. De Wala in Ghana, rondom de stad Wa. De Sénoufo wonen zowel in het zuidwesten van Burkina als in het noorden van Ivoorkust. De Bobo wonen in en rondom Bobo-Dioulasso, de tweede stad van Burkina, in het westen van dat land. De Lobi wonen zowel in Ghana als in Burkina als in Ivoorkust. Zij zijn een yam cultiverend volk en omdat yam de grond snel uitput, moeten zij telkens van woonplaats veranderen, waarbij landgenzen geen belemmering vormen.

Via de volgende links kunt u de xylofoonmuziek niet alleen horen, maar ook zien hoe hoe men op de balafon speelt:

Balafon style “senoufo” – Makan Dembélé

Balafon style “Bobo” – Makan Dembélé

Eén van de gelegenheden waarbij xylofoon muziek gespeeld wordt is bij begrafenissen.

Kakraba Lobi playing at a funeral in Mamobi, Ghana

Balafon Bwaba BaraGnouma – Makan Dembélé

Dit type xylofoon is niet vlak, maar gebogen. Die bij de Lobi en Bwa zijn vaak zelfs half cirkelvormig. De Bwa bevolkingsgroep woont voornamelijk in Burkina Faso ten oosten van Bobo-Dioulasso. Zij zijn vooral bekend om hun dansen met grote plankmaskers.

De zangeres Kady Diarra, die ook aan het begin van de uitzending te horen was, is geboren in Abidjan. Maar haar ouders zijn afkomstig uit deze Bwa gemeenschap.

De zanger Amadou Traoré is geboren op 8 maart 1944 in Ouahigouya, in het noordwesten van Burkina Faso. Hij is beter bekend als Amadou Balaké. Zijn eerste hit heette namelijk “Balaké” en dat is een Mandinka woord voor stekelvarken. In 1979 reist hij samen met de Gambiaanse zanger Laba Sosseh naar New York, waar ze twee albums opnemen. In 2000 is hij uitgenodigd door de Senegalese salsa band Africando als gastzinger. Later wordt hij officieel lid van dit orkest.

In diverse niet-traditionele orkesten, onder andere uit Guinée, speelt ook een balafon mee. Bijvoorbeeld in Niandan-Jazz uit Kissidougou en de Horoya Band uit Kankan in Guinée. In het laatste orkest speelt Ibrahima Diawarra op de balafon.

De actrice Lydia Ewande is in 1932 in Douala geboren en in 2016 in Frankrijk overleden. Zij heeft in vele toneelstukken, films en televisieseries gespeeld. Zij was ook zangeres, en onder de naam Lydia Ewandé and her Family brengt zij in 1968 de LP “African Queen” uit, met in het orkest een aantal muzikanten uit Guinée en op xylofoon Guillame Ewande.

De Chopi in het zuiden van Mozambique noemen hun xylofoon “mbila”. Ook de mbila heeft een heel nasaal geluid. Op deze xylofoon wordt gespeeld in orkesten van 5 tot wel 30 xylofoons, in verschillende stemmingen, en dan is de naam timbila.

Via de volgende links kunt u zien hoe de Chopi bevolking danst op deze muziek en hoe mannen, vrouwen en kinderen de mbila bespelen:

Timbila de Chizoho

BOM DIA INHAMBANE – Venancio Mbande

Met dank aan Muziekweb in Rotterdam.

En aan Harm van der Wal voor zijn hulp bij het downloaden van de muziek.

En ook met dank aan Barbera Schuil, voor het beschikbaar stellen van haar Afrikaanse LP’s.

1. Kady Diarra: Dami, CD Noumou, 2019, Playa Sound PS 66415, 3’22
2. Amadou Balaké: Yele, LP In conclusion, 2015, Sterns Africa STCD1125, 4’04
3. Amadou Balaké: Massa Kamba
   LP In conclusion, 2015, Sterns Africa STCD1125, 4’35
4. Horoya Band: Alphabétisation
   LP Trio Fédéral de Pointe, 1971, Editions Syliphone Conakry SLP 25, 3’57
5. Kassé Mady Diabaté: Kalou Man Kene
   CD Manden Djeli Kan, 2008, Universal Music 531 067 1, 5’39
6. L’Ensemble Instrumental du Mali: Keme Birama
   LP Première Anthologie De La Musique Malienne 4, 1971, Bärenreiter-Musicaphon BM 30 L 2504, 5’17
7. Makan Dembélé: style Sénoufo, YouTube, 1’03
8. Makan Dembélé: style Bobo, YouTube, 1’05
9. Kakabri: Lobi funeral, YouTube, 0’51
10. Makan Dembélé: style Bwa, YouTube, 1’06
11. Kady Diarra: Bin, CD Noumou, 2009, Playa Sound PS 66415, 4’13
12. Kady Diarra: Djiguiya, CD Noumou, 2009, Playa Sound PS 66415, 5’18
13. Gabin Dabire: Mamidi, CD Afriki Djamana, 1995, Amiata ARNR 0494, 4’08
14. timbila de Chizoho, YouTube, 0’35
15. timbila de Inhambane, YouTube 1’15
16. Lydia Ewande And Her Family: E Bokwa Tete
    LP African Queen, 1968, Barclay XBLY 920 12, 3’01
17. L’Ensemble Instrumental du Mali: Bani
    LP Première Anthologie De La Musique Malienne 4, 1971, Bärenreiter-Musicaphon BM 30 L 2504, 4’45