Oorgetuige #28: Neus en ziel. ‘Alles ter nagedachtenis aan jou…’, onze serie over Russische muziek van de twintigste eeuw, is vandaag gewijd aan muziek bij de werken van Poesjkins tijdgenoot Nikolaj Gogol (1809-1852). Anders dan Poesjkin had Gogol een pesthekel aan volksliedjes; hij stelde liever met absurdistische satire de misstanden van zijn tijd aan de kaak. En dat was weer muziek in de oren van componisten als Michail Gnesin, Dmitri Sjostakovitsj en Alfred Schnittke.
Maar Gogol leverde ook verhalen over Oekraïense folklore, zijn bakermat, en dat vond gretig aftrek bij de componisten van het ‘machtige hoopje’. Nikolaj Rimski-Korsakov componeerde de folkloristische opera’s ‘Kerstavond’ en ‘Meinacht’, Modest Moesorgski ‘De jaarmarkt van Sorotsjíntsy’, het verhaal over Gogols geboortestad waarmee hij ‘Avonden op een boerderij nabij Dikanka’ opent. We beginnen dus in de beste epische traditie met de ouverture en ‘gopak’ uit deze opera. ‘Gop’ is Oekraïens voor ‘hop’, dus ‘gopak’ is gewoon ‘hoppelen’. Aleksandr Glazoenov herdacht in 1909 Gogols honderdste geboortedag met een In Memoriam.
Russische musici discussiëren tot op de dag van vandaag wie hun grootste inspiratiebron is, Poesjkin of Gogol. Na de revolutie was kritiek op de hypocrisie, corruptie en kleinburgerlijkheid van het oude regime in elk geval een geliefde bezigheid. Gogol stelde deze misstanden al in 1836 aan de kaak in zijn toneelstuk ‘De Revisor’. Michaíl Gnesin componeerde negentig jaar later muziek voor het Joods Orkest op het Bal in Nergenshuizen, dat in ‘De Revisor’ dus anders moet hebben geklonken. 
Nadat hij nieuwe, moderne opera’s als Bergs ‘Wozzeck’ en Prokofjevs ‘Liefde voor Drie Sinaasappels’ had gezien en gehoord in het Mariinski, droomde ook de 22-jarige Sjostakovitsj van een eigentijdse opera. Hij bestudeerde teksten van schrijvers als Tsjechov maar de keuze viel uiteindelijk op zijn lievelingsverhaal ‘De Neus’ uit de ‘Petersburgse Vertellingen’. Sjostakovitsj vroeg satiricus Jevgeni Zamjátin om een libretto, maar diens aanzetten vielen hem tegen. Uiteindelijk kwam de tekst van Aleksandr Preis en Georgi Ionin. Om tot een avondvullend werk te komen werd ‘De Neus’ verbreed met delen uit ‘Ouderwetse Landeigenaars’, ‘Dode Zielen’, ‘Taras Boelba’, ‘Dagboek van een gek’ en ‘Het Huwelijk’. Het Maly Theater wilde het werk direct op de affiche met dirigent Samoeil Samosoed, maar moest wachten tot 1930. Eerst ging de Orkestsuite, opus 15a, onder Nikolaj Malko in 1928 in Moskou in première. De percussiesolo in het derde deel, een modernistisch novum, komt in nagenoeg identieke vorm voor in de Eerste Symfonie van Aleksandr Tsjerepnin die in 1927 in Parijs in première ging. Ook dat is Gogol.
Alfred Schnittke was in 1976 vooral bekend als componist van film- en toneelmuziek. Directeur en regisseur Joeri Ljoebímov van het Moskouse Taganka-theater wist dus wie hij vroeg toen hij Schnittke uitnodigde om toneelmuziek te schrijven voor ‘de hele Gogol’, een bonte cocktail bij de dertigste verjaardag van zijn theater. Ljoebimov doopte deze bloemlezing ‘Het sprookje van de inspecteur-generaal’. Uit deze toneelmuziek distilleerde Gennadi Rozjdestvenski op zijn beurt een Gogol-suite. U hoort eerst de Ouverture, Tsjítsjikovs jeugd, Bureaucraten, Bal en De Mantel in de bewerking voor accordeon, piano, cello en klarinet van het Quart.ru.
“De wereld hoort mijn lachen,” schreef Gogol, “de tranen ziet en kent zij niet.” Fjodor Sjaljápin zingt tot besluit het Siberische gevangenenlied “Vaarwel, blijdschap” en “Ons moedertje, de Volga af”.
Alles ter nagedachtenis aan jou…, deze dichtregel van Aleksandr Poesjkin uit 1825 gaf dichteres Anna Achmátova als motto mee aan haar Noordelijke Elegieën, een gedichtencyclus die ze schreef in een van de zwartste perioden van haar land en haar leven, tussen 1940 en 1955. We zitten daarmee ineens in het hart van Rusland in de vorige eeuw, in de Sovjet-Unie tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog; en met deze twee grote Russische dichters proberen we ook de ziel van Rusland te naderen. Want, zoals Aleksandr Herzen zei na lezing van Gogols Dode Zielen: “De Russische ziel had in potentie veel te bieden.”
1. Modest Petrovitsj Moesorgski (1839-1881).
Prelude en Gopak uit De Jaarmarkt van Sorotsjintsy (1880).
Volgograd Filharmonisch Orkest olv. Edoeard Serov.
Naxos 8.571052
2. Aleksandr Konstantinovitsj Glazoenov (1865-1936).
À la mémoire de Gogol, opus 87 (1909).
Moskous Symfonieorkest olv. Igor Golovsjin.
Naxos 8. 553932
3. Michaíl Fabiánovitsj Gnesin (1883-1957).
Het Joods Orkest op het Bal in Nergenshuizen, opus 41 (1926):
a. Quadrille, b. Polka, c. Romance, d. Wals, e. Gavotte, f. Petits pieds, g. Galop.
Russisch Filharmonisch Orkest olv. Konstantin Krimets.
Arte Nova Classics 74321 48723 2
4. Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj (1906-1975).
Suite uit de opera De Neus, opus 15a (1928): a. Ouverture, b. Aria van Kovaljov (bariton), c. Entr’act, d. Entr’act, e. Het liedje van Ivan (tenor), f. Monoloog van Kovaljov, g. Galop.
Keuls Radiosymfonieorkest en Omroepkoor olv. Michail Jurowski, bariton Stanislav Soelejmanov, tenor Vladimir Kasatsjoek.
Capriccio/WDR 10 779
Alfred Gárrijevitsj Schnittke (1934-1998).
5. Uit ‘Het sprookje van de inspecteur-generaal’: a. Ouverture, b. Tsjitsjikovs jeugd, c. Bureaucraten, d. Bal en e. De Mantel.
Quart.ru: Vladimir Orlov, accordeon. Polina Grigorjeva, piano. Andrej Ivanov, cello. Renat Rakov, klarinet.
CDMAN 264-05.
6. Gogol-Suite voor orkest (1980): a. Ouverture, b. Tsjitsjikovs jeugd, c. Het portret, d. De Mantel, e. Ferdinand III, f. De Bureaucraten, g. Het Bal en h. Het Testament.
Russisch Staatssymfonieorkest olv. Valeri Poljanski. Lev Boetenin, recitatief.
Chandos CHAN9885
7. Vaarwel, blijdschap (Прощай, радость)
8. Ons moedertje, de Volga af (Вниз по матушке, по Волге)
Fjodor Sjaljápin, bas.
RCD 16003.
Met dank aan Valentin Zhuk en Onno van Rijen.
